JUAN LUIS ZABALA ARTETXE (Azkoitia, 1963) idazlea itzultzailea eta zuzentzailea da ogibidez. Nobela, poema eta narrazio asko argitaratu ditu, baita sari garrantzitsuak irabazi ere. Joan den urrian Dimisioa (Susa) ipuin bilduma kaleratu zuen. M. Egimendi. Argazkiak: Javi Colmenero.
2040. urtetik aurrera kokatu dituzu ipuinok. Nolakoa da mundu hori?
Nahiko baketsu eta harmoniatsua. Badirudi gizateriaren gutxieneko premiak aseta daudela: ez dago goseterik, medikuntza nahiko zabaldua dago mundu osoan eta berdintasuna dago bai herrialdeen bai herritarren artean, erabatekoa ez bada ere. Gaur egungo arrisku eta ezintasun nagusiei erantzuten dien mundua da, baina triste eta ilun samarra aldi berean; izan ere, ordainetan, gizakiak Agintaritza Global Konputarizatuaren (AGK) esku utzi behar izan ditu agintea eta erabakitzeko ahalmena.
Zergatik jo duzu orain zientzia fikziora?
Neure baitatik ateratzea izan da motiboetako bat, idaztean nire joera naturala neure kezketan, beldurretan, ezinegonetan... oinarritzea delako. Erregistroa aldatu eta kanpora begirako zerbait egin nahi nuen, ez dakit lortu dudan. Bestalde, erabakia N-634 narrazioaren ildotik ere etorri zen. Beharbada, lehenago idatzi nuen Editoreari omenaldia, baina ordurako N-634 buruan bueltaka neukan, idatzi gabe, orain ikusten dugun auto betekada honi ezin zaiolako eutsi. Horrek eraman ninduen hemendik 20-40 urtera mundua nolakoa izango den pentsatzera. AGKren ideia sortu zitzaidan eta hurrengo ipuinetan garapena eman nion.
“Gero eta zailagoa da informazio iturri fidagarri eta sinesgarriak izatea”
“Editore literatur zale eta jantziaren ikuspuntua mesedegarria da beti”
“Kritikarien esanak, oinarri handiko iritziak izanik ere, interpretazio pertsonalak dira”
“Politikariek ez dute bilatzen euskarak benetan bestelako indarra hartzea”
“Oso bazterreko kultura da gurea, geure herrian”
“Chill Mafiaren euskara ezin dut jasan”
Ihes egiteko gogoa ematen dizu mundu honek?
Munduaren martxa ikusita, denok dugu nolabaiteko beldurra. Eta, urteek aurrera egin ahala, beldurtiago bihurtzen gara. Beti izan dut etorkizun globalari buruzko beldurra, eta, agian, gaur egun handitu egiten da: pandemia, gerrak... Beti dago desoreka mundu geopolitikoan, gero eta gutxiago ulertzen dugu gertatzen ari dena, nik, behintzat. Gero eta zailagoa da informazio iturri fidagarri eta sinesgarriak izatea. Inkontzienteki, irtenbide bat bilatu dut liburuan, ia-ia ezinezkoa, utopikoegia. Baina hori sinesgarria ez bada, beste edozer sinesgarria izatea ere zaila da.
Editoreei eskaini diezu bildumako azken narrazioa. Harreman ona duzu haiekin?
Hasieran, ustez liburua bukatuta daukazunean, editoreak beldur pixka bat eman dezake, medikuarenera edo azterketa bat egitera zoazenean bezala. Nik, funtsean, bi editore izan ditut: Gorka Arrese eta, orain, Leire Lopez Ziluaga, harreman ona izan dut biekin. Igual gaizki dago nik esatea, baina liburua nahiko bukatuta eramaten dutenetakoa naizela iruditzen zait. Gero, uste baino akats gehiago agertzen dira beti, konpondu beharreko gauza gehiago, baina nik ez dut trauma handirik izan horrekin, eta Arrese eta Lopez Ziluaga oso lagungarriak izan dira. Hobetzen lagundu diete liburuei, nik ere ikasi dut haiekin, eta ez dut galera sentsaziorik izan. Nire ustetan, editorearen irudia ez da balioesten. Orain, batzuetan entzuten dira autoedizioaren aldeko aldarriak, baina editore literatur zale eta jantziaren ikuspuntua mesedegarria da beti.
Eta nola moldatzen zara literatur kritikak egiten dituztenekin?
Liburu honekin ez, baina badut kritika nahiko zorrotzak jaso izanaren esperientzia. Hasieran, amorrarazi egiten ninduten; denborarekin konturatu naizenez, ordea, kritikariak, irakurle jantziak izan arren, interpretazio propioa egitera kondenatuta daude, beste edozein irakurle bezala. Hortaz, alferrik da kritikaria oso ikasia izatea, literatura asko irakurtzea, irizpide garbiak edukitzea... Batzuentzat bertute dena akatsa da beste batzuentzat. Haien esanak, oinarri handiko iritziak izanik ere, oso erlatiboak dira, interpretazio pertsonalak. Kritika asko eta onak jaso nahi dituzu beti, baina ez diet aparteko garrantzirik ematen. Datorrena onartzen ohitu behar dugu, horrekin bizitzen; denborarekin, lortzen da.
Zergatik kostatzen zaigu hainbeste euskaldunoi euskaraz irakurtzea?
Gure egoera diglosikoagatik. Ni neu, eta ez dut uste pertsona arraroa naizenik alde horretatik, munduko herri euskaldunenetako batean jaio eta euskaraz hazi naiz; unibertsitatean euskaraz ikasi eta hala lan egin dut 30 urtez baino gehiagoz; euskarazko harremana dut familian eta lagun gehienekin. Baina oraindik ere errazagoa zait gaztelaniaz irakurtzea euskaraz baino! Pentsa euskarari hain loturik bizi ez den beste edozein euskalduni! Ikus-entzunezkoek indar handia dute, eta hortik datorrena erdaraz dago, gizarte erdaldunean bizi gara. Oso zaila da euskarak irismen handia izatea, baita euskaldunontzat ere, eta ez dago horri buruzko kezka politikorik. Gutxieneko batzuk lortu dira euskararako, baina eustea dute xede. Ez euskarak benetan bestelako indarra hartzea, politikariek ez dute horren gaineko kezkarik.
Nondik etor daiteke konponbidea?
Ni bikoizketaren aldekoa naiz, baina bikoizketek fama txarra dute oraindik. Aspaldi esan zuten ETBkoek bikoizketa ez duela inork ikusten, ez delako naturala. Bada, egin natural! Batua ere ez da naturala, ez baduzu natural egiten; liburuetako euskara ez da inoiz naturala izango, filmetakoa ere ez da naturala. John Wayne gaztelaniaz hitz egiten naturala iruditzen zaigu, mila aldiz ikusi dugulako, baina ez baduzu inoiz euskaraz ikusten...
Euskal sortzaile asko eta euskarazko ekoizpen handia dugu. Ez da itxaropentsua?
Idazten hasi nintzenean, kultura arloan nenbilen lanean Euskaldunon Egunkaria-n. Orduan, oso erraza zen literaturan eta musikan egiten zen guztiaz jabetzea, eta zinemarik ez zegoen ia. Gero, leherketa ikaragarria gertatu zen, batez ere 90eko hamarkadaren amaieran eta 2.000 urtetik aurrera. Hori estimatu egin behar da. Arazoa da harrera zenbaterainokoa den. Batzuek esan izan didate euskarazko liburuek uste dena baino harrera hobea dutela, askotan egiten diren negarrek erakusten dutena baino gehiago irakurtzen dela euskaraz. Baina telebista edo liburu dendetako erakusleihoak ikusita, gurea oso bazterreko kultura dela konturatzen zara, geure herrian bertan. Hori ez da oso bihotz altxagarria, pozteko motiboak egon arren.
Kontsumitzaileak falta, orduan?
Ekoizpen aldetik, euskal kulturan badago kantitatea eta kalitatea, sorkuntza genero eta adierazpide guztietara iristen da, denetik egiten da eta, gainera, oso ondo. Bizi garen gizartean, ordea, ugaritasun hori oso urria da, gutxitxo ikusten da. Kaleko errealitateak erakusten digu bagaudela, nolabait esateko, talde txiki batean. Konponbidea zaila da gizarte diglosiko honetan: batetik, denok ez dakigu euskaraz; bestetik, euskaldunon artean ere, kultur joera erdarazkoa da, eskaintza zabalagoa eta eskuragarriagoa delako. Euskaldunon artean, alfabetizazio maila askoz ere handiagoa da erdaraz euskaraz baino. Euskaraz bizi diren euskaldun askok, ondo hitz egin arren, errazago jotzen dute erdarara kultur arloan.
Mende honen bigarren erdian egongo ote da euskara ikasteko txipen bat?
Euskara irakasle izan nintzen aspaldi. Gogoan dut ikasle batek horretarako pilula bat eskatzen zuela. Batetik, ondo egongo litzateke, baina, bestetik, balioa galduko luke. Nik txikitan ikasi nuen hizkuntza galdu egin da. Euskara bizirik badago ere, nik ikasitako hura ia erabat galduta dago. Txip batekin itzultzaile automatikoak eman dezakeen hizkuntza hori ikasiko genuke. Eta, seguru asko, ingelesa ikasiko genuke errazago, tresneria garatuago egongo litzatekeelako.
Zure ustez hizkuntzaren galera dena eboluzio logikoa da zenbaiten iritziz...
Txikitan ezagutu dugun hizkera adierazgarri eta txinpartatsu hori galtzera kondenatua egoteak ez du esan nahi euskara beste esparru batzuetara eta beste molde batzuetan eraman behar ez denik. Euskara batuak galera ekarri zion euskarari, eta askok salatu zuten, baina beharrezkoa zen. Ni batuaren alde nago, hala agertu naiz beti, baita ahozko batuaren alde ere. Euskara eskolara zabaldu nahi bada, literaturara, unibertsitatera... gaurko munduan eta erdarekin harreman ezinbestekoan, derrigor galduko du. Min ematen du, baina eboluzioa onartu beharra dago, nahitaezkoa da. Noraino, baina? Nik ezin dut jasan Chill Mafiaren euskara. Ulertzen dut batzuek jasatea eta euskarari sekulako mesedea egiten diola esatea. Baliteke, ez dakit, baina onartu beharko dugu noizbait “ikusi zaitut”-en ordez “ikusi dizut” esatea? Ergatiboa alde batera utzi beharko dugu? Ni horraino ez naiz iristen, ez dakit etorkizunean iritsiko garen.
Bi arrazoi euskara ikasteko?
Jaiotzatiko euskaldunon kasuan, atxikimendu afektiboa dago, gure izaeraren parte da. Nork bere sudurra maite duen bezala, nahiz eta behar baino luzeagoa, motzagoa edo itsusiagoa izan, gure hizkuntza gurea delako maite dugu, etxean eta txikitako lagunen artean ikasi dugulako. Beste motibo bat euskaldunonganako enpatia izan daiteke. Enpatia zapalkuntza bizi izan duen eta oraindik ere, bere lurraldean, oso baztertua dagoen hizkuntzarekiko, zabalkunderako eta iraupenerako zailtasunak dituen hizkuntzarekiko. Eta euskarafoboen astakerien aurka erreakzionatzeko!
KOLKOTIK
Nola ikusten duzu zure burua 20 urte barru?
Zahartuta, bizi banaiz, kar-kar!
Idazlea, itzultzailea... Letra gizona ez bazina, zer?
Kamioi txoferra.
Idazle bat?
Franz Kafka.
Zer liburu oparituko zenioke 10 urteko ume bati?
Mariasun Landaren Krokodiloa ohe azpian.
Eta zure adineko norbaiti?
Mikel Alvarezen Euskalia.
Sailkatuko ote da Reala aurten Europarako?
UEFA Europa Conference League-rako sailkatuko da.
Maite duzun hitz bat?
Ataria.
Irakurtzeko lekurik onena?
Etxeko sofa.
Idazle izateak daukan gauza on bat?
Gaizki ikusia dago hau esatea, baina terapia modu bat dela.
Eta txarra?
Zeure buruari buruzko irudi okerra ematen duzula publikoki.
Zer ez da falta inoiz zure etxeko hozkailuan?
Arrautzak.
Zer moduz egiten duzu sukaldean?
Gaizki.
Zer ikusten duzu ispiluaren aurrean jartzen zarenean?
Dotoreagoa izan zitekeen pertsona bat.
Korrika datorren hilean, non egingo duzu antxintxika?
Azken aldietan, auzoan egin izan dut, kilometro pare bat edo.
Nor da heroia zuretzat?
Arazo larriak dituzten seme-alaben gurasoak.
Zerk galarazten dizu loa?
Azkenaldian, jendaurreko agerpenek.
Bizitzako plazer txiki bat?
Bizikletan ibiliz lekuak ezagutzea.
Larunbat gauerako planik onena?
Etxean telebista ikustea familiarekin; ziurrenik, gaztelaniaz.
Bi hitzetan, nolakoa da Juan Luis Zabala?
Herabea eta beldurtia.
