1924ko urriaren 15ean, orain dela 100 urte, André Breton poeta frantziarrak Surrealismoaren manifestua argitaratu zuen. Une hartan, testuingurua oso egokia zen artearen munduari dagokionez, ia urtero agertzen zen abangoardiaren bat: kubismoa, futurismoa, dadaismoa... Horrenbestez, mundua prest zegoen beste baterako. Agian, azkena Bigarren Mundu Gerra hasi baino lehen. Alessandro Ruta.

Abangoardismoa
Zer da abangoardia eta, ondorioz, abangoardismoa? Egia esan, hitza armadatik dator: lehen lerroko soldadu multzoa da. Arriskurik handienak hartzen dituztenak dira? Edo apur bat zoro daudenak? Beharbada, biak. Zalantzarik gabe, XX. mendea "abangoardien mendea" izan zen. Azalpena agerikoa da: historiako inoizko unerik emankorrenetakoa izan zen, aurrekoak baino gehiago. Munduko gerrak, iraultzak, bat-bateko aldaketak, itxaropen handiak... kasik egunez egun, urtez urte; ziur aski, errealitateak eta egunerokotasunak zerbait eragiten zuten. Hala, artisten sentipenak horretara egokitzen ziren, eta prozesu artistikoaren "produktuak" ere bai.

Freud + Rimbaud
Surrealismoa, errealitatearen azpian dagoen zerbait. André Bretonek, poeta izan baino lehen, medikuntza ikasi zuen. Lehen Mundu Gerran, ospitale psikiatriko batean lan egin zuen, eta gatazkak eragiten zituen kalte mentalak gertutik ezagutu zituen. Garai berean, Sigmund Freuden lanak modan zeuden, eta Bretonek irakurri egiten zituen: ametsen garrantzia, kontzienteari eta inkontzienteari buruzko teoriak. Era berean, André gazteari asko gustatzen zitzaizkion Arthur Rimbaud poeta madarikatuaren bertsoak. Hortaz, haren dérèglement de tous les sens (zentzumen guztien nahasmena) filosofia artistiko-literarioa eta beste nahastu zituen surrealismoa sortzeko. Bitxia bada ere, gatazkaren ondoren Freud eta Breton elkarri idazten hasi ziren arren, Vienako psikologoak ezin izan zuen inoiz ulertu surrealismoa zer zen.

"Ceci n'est pas une pipe"
Surrealismoa irudi batekin? Honako honekin. La trahison des images da margolanaren benetako izenburua, Irudien traizioa euskaraz: René Magritte belgiarrak egin zuen 1929. urtean eta, agian, XX. mendeko irudirik famatuenetakoa da. "Ceci n'est pas une pipe": hau ez da pipa bat. Nola ezetz? Pipa da agertzen dena. Egia esan, surrealismoaren mezua askoz sakonagoa da. Hori ez da benetako pipa, baizik eta piparen irudikatzea edota kopia. Esan genezake, oro har, hori artea dela; eta errealitatea, saldukeria. Margolanak argi eta garbi adierazten du, idatzita dagoelako, "Ceci n'est pas une pipe". Surrealismoaren iraultzak komunikazioaren mundua ere ukitu zuen. Margolana Los Angelesko (AEB) County Museum of Art-en ikus dezakezue.

Salvador Dali
Surrealismoak Europa zeharkatu zuen. Besteren artean, ordezkaririk ezagunenetakoa Salvador Dalí kataluniarra izan zen: biboteduna, begirada bihurria, erabateko artista probokatzailea. Margolaria zen, baina zinemari esker ere eman zion bultzada surrealismoari: Un chien andalou (txakur andaluziar bat) pelikulak irudi ahaztezinak ditu, bereziki emakume baten begia bizar xaflarekin mozten agertzen duena, ilargia balitz bezala. Dalík Luis Buñuelekin batera egin zuen Un chien andalou, benetako gidoirik ez zuen pelikula, baina Kataluniakoa bere margolanengatik da famatua batik bat, jakina: "Surrealismoa, neu naiz!" aipatu zuen behin. Surrealismoa bera ote zen ala ez, auskalo, baina alderdi artistikotik kanpo faxisten jarraitzailea, matxista eta tratu txarren emailea izan zela jakina da.