IDURRE ESKISABEL LARRAÑAGA (Beasain, 1970) kazetari eta antropologoak generoa eta hizkuntza, feminismoa eta euskalgintza, jorratu ditu bere ikerketa lanetan eta artikuluetan. Euskalgintzaren Kontseiluko idazkari nagusia da 2022ko abendutik. M. Egimendi. Argazkiak: Amaia Zabalo.

Hartu diozu martxa kargu berriari?
Pixkanaka ari naiz, ardura honek arlo asko ditu. Etxe barruan, lantaldera ohitu behar dut, Kontseilua bazkideek osatutako erakundea delako. Kanpora begira ere, alor asko dira: euskararen biziberritzeak bizimoduko ia eremu guztiei eragiten die, oso gauza publikoetatik hasi (politika esaten diogunarekin lotutako auziak) eta eguneroko bizimoduko gauzetaraino.

Kontseiluaren 25 urteko ibilbidean, zein da, zure ustez, lorpen handiena?
Izatea bera handia da. Gogoeta batetik sortu zen, euskalgintza oso gauza zabala delako. Era askotako erakundeak, eragileak eta norbanakoak daude, eta zein bere sektorean aritzen da: helduen euskalduntze-alfabetatzea, hezkuntza, AIZU!k berak egiten duen lana, hedabideak, euskararen sustapena... Sektore askotatik eta ikuspegi ezberdinetatik lan egiten da. Gogoeta hark elkarrekin aritzeko gune bat behar zela ondorioztatu zuen, oinarri batzuk finkatzeko eta horiek noranzko bertsuan eramateko. Hortaz, Kontseiluaren ekarpen handiena 25 urteotan eragile horiek elkarrekin lanean edukitzea izan da.
Euskararen normalizazioak bide nekeza du aurretik?
Erronkak handiak dira. Azken urteotan, mundua ikaragarri aldatu zaigu; hizkuntzekin dugun harremana eta gure arteko eta munduarekiko harremanak ikaragarri aldatu dira. Gaur, tresna digitalek mediatizatuta bizi gara; zenbat eta gazteago, orduan eta gehiago. Gure gazte eta haurrek hizkuntzekiko dituzten ohiturak ikaragarri aldatu dira. Mundu zabalean, hizkuntza handiak, estatuetakoak barne, oso kezkatuta daude, digitalizazioaren eraginetako bat ingelesaren indartzea delako. Globalizazioak orokorrean aberatsak aberatsago eta pobreak pobreago egiten ei ditu, eta hizkuntzekin ere gauza bera gertatzen da: nagusiak, are nagusiago; eta ahulak, are ahulago. Datorkiguna konplikatua da, eta, zoritxarrez, lehendik datozkigun mamuak ere baditugu: badirudi lorpenak zalantzan ditugula; adibidez, euskararen biziberritze prozesuan hitzartu eta instituzionalizatutako arau batzuk epaitegiek auzitan jartzen dituztela ikusten ari gara behin eta berriro.
Zer egin horren aurrean?
Batetik, Kontseiluan proposamen bat lantzen ari gara erasoen aurrean aktibatzeko protokoloa sortzeko, neurri batean feminismoak eman digun ereduari begiratuta. Bestetik, oldarraldi judizialaz gain, oldarraldi mediatikoa ere badago. Diskurtsiboa da funtsean, etengabe kontrajartzen dizkigute langileen eskubideak eta hizkuntz eskubideak, euskara biziberritzearen auziaren muina eta eraldaketa sozialeko prozesua horretara mugatuko balira bezala. Guk oso garbi daukagu hori dikotomia faltsua dela, gaia gehiengo sindikalarekin ere landu dugu. Bada EAEko administrazio publikoa 15 urtean euskalduntzeko plana, inor zigortu eta kaleratu gabe. Halere, diskurtso horrek hor jarraitzen du, etengabeko tanta baten gisan. Kontseiluak, bere bazkideek eta erakundeek urgentziaz egin beharreko lanketa da diskurtso hori hautsi eta dena beste era batera formulatzea.
Euskara, gainera, hiru administrazioren artean banatuta dago...
Iparraldean eta Nafarroako zati batean euskarak ofizialtasunik ez edukitzeak abiaburuko desabantaila ikaragarria sortzen du, unean uneko borondateen araberako onarpena, edo ez, izango duzulako. Egia da, askoren ustez, hori gabe ere gauza asko egin daitezkeela, eta egiten dira. Esaterako, azken urteotan Iparraldean gertatu den gutxieneko erakundetzeak euskararen sustapenerako hizkuntz politika minimo batzuk abiatzea ekarri du, eta badago kultur bizitza bizia sortzeko eta eratzeko sena ere. Nafarroan, aldiz, euskararen estatusa hiru eremutan banatuta egonik, milaka nafarren bizitzak eta gorputzak ere hiru eremutan daude antolatuta, eta horrek halako injustizia bitxia sortzen du nafarren artean, desberdinkeria.
Eta EAEn?
Hor ofiziala da, abiaburuko aitortza badago, nahiz eta gero konturatzen garen horrek ere ez duela dena konpontzen. Eskubideak bermatuta edukitzea oraindik ere eguneroko borroka da bizimoduko arlo askotan. Hizkuntz politika sendoak behar dira, jauzi kualitatiboa emango dutenak. Adibidez, ikus-entzunezkoetan behar diren inbertsioak eginez. Edo ezagutzaren unibertsalizazioan. Arlo horrek oso politika publiko sendoak behar ditu, bai hezkuntza sisteman, haur eta gazteentzat, bai helduen euskalduntze-alfabetatzean.
Zer proposatzen du Kontseiluak helduen euskalduntze-alfabetatzean?
Ezagutzaren unibertsalizazioaren hanka garrantzitsuenetako bat helduen euskalduntze-alfabetatzea da. Bai berton jaio eta bizi arren orain arte horra iristeko biderik izan ez dutenentzat, bai gero eta gehiago heltzen diren euskal herritar berrientzat ere. Oso inportantea da euskaraz jabetzeko eskubidea Euskal Herrian bizi diren guztiei doan bermatzea, harrigarria baita hizkuntz eskoletan ingelesa edo alemana ikastea merkeagoa izatea. Halere, horrekin bakarrik ez goaz oso urrutira: euskaraz jabetzeko gogoa eta premia ere sortu behar dira, eta hori ere politika publikoen bidez arautu eta bideratzen da.

“Mundu zabalean, hizkuntza handiak oso kezkatuta daude ingelesaren indarragatik”
“Langileen eskubideak eta hizkuntz eskubideak kontrajartzea dikotomia faltsua da”
“Euskaraz jabetzeko eskubidea Euskal Herrian bizi diren guztiei doan bermatu behar zaie”
“Euskararen eta feminismoaren aurkako azpiratze mekanismoak antzekoak dira”
“Generoak eragina du gure hizkuntz hautu eta praktiketan”

Bi arrazoi euskara ikasteko?
Batetik, badago euskaraz dakien, ari den, bizi den eta ardaztu nahi duen komunitatea, eta justizia senetik abiatuta, harenganako errespetuzko urratsa iruditzen zait, euskararekiko zein munduko beste edozein hizkuntzarekiko. Bestetik, euskara, edo beste edozein hizkuntza, ikasteak mundu berriak irekitzen ditu. Areago, gero eta homogeneizatuagoa den mundu honetan, ingelesetik eta gainerako hizkuntza hegemonikoetatik aldentzen diren hizkuntzak ikasteak oso giltza inportanteak ematen dizkigu.
Euskaldun terminoa baino nahiago omen duzu euskaltzale...
Urteetan hitzartu dugun definizioetako bat da euskalduna euskara dakiena dela. Egokia da, oso inklusiboa. Identitate jakin bat adierazten du, baina irisgarria, edonork lor dezakeena. Halere, zabaldu egingo nuke. Adibidez, EAEn daukagun hezkuntza sistemak ume eta gazte asko euskararekin harremanetan jarri ditu 40 urtez; hizkuntzaren ezagutza, agian, badute, baina ez dute bere egiten, eta zilegi da. Aldiz, egon daiteke beste jende bat zirkunstantziengatik hizkuntzaren ezagutza bere egiteko aukerarik izan ez duena, baina bere eguneroko jardunean ardatzago du edo proaktiboagoa da, eta, beharbada, erabilerarako eremu erosoak ere errazten ditu. Hau da, euskaldun izateak ez du esan nahi euskaltzalea zarenik, eta euskaraz ez jakiteak ere askotan ez du esan nahi euskaltzalea ez zarenik. Hortaz, euskaltzale termino baliagarria izan daiteke gure gutasuna zabaltzeko eta indartzeko.
Trikua esnatu da (Susa, 2019) saiakeran, Lorea Agirrerekin batera, euskaltzale eta feminista kontzeptuak lotu zenituen.
Galiziatik zetozen diskurtso batzuk eta Mari Luz Estebanen hainbat ideia entzuten hasi ginen, eta iruditu zitzaigun mundua ikusteko bi modu horiek oso ondo mintzatu ahal zirela elkarrekin. Aztertzen hasita, ohartu ginen guk geuk emakume gisa bizi eta sentitu izandako azpiratze mekanismoak hizkuntza gutxiagotu batean ardazten garen pertsonak izateagatik ere jasaten genituela, azpiratze eta zapalkuntza mekanismo gehienak oso antzekoak direla. Orduan, parekatze horretan hasi ginen, pentsatuz euskaltzale bai, baina feminista ez ziren askorentzat feminismora hurbiltzeko modua izan zitekeela, eta alderantziz. Hausnarketa horretatik etorri zen uztarketa.
Zer har dezake euskalgintzak feminismotik eta alderantziz?
Azken urteotan, feminismoak nolabaiteko loraldi handia izan du, eta horrek militatzeko, ekiteko eta gauzak bideratzeko modu jakin batzuk ekarri dizkigu, oso interesgarriak eta arrakastatsuak, baita tresna teoriko sorta potoloa ere. Euskalgintzak hor badauka altxortegi handia behatzeko, hizkuntza gutxituen inguruan sortzen diren botere harremanak aztertu eta horiei buelta nola eman ikusi eta ikasteko, eraldaketa prozesuak bideratzeko. Bestalde, euskalgintzak genealogia luzea du, oso urrutitik datorren eraldaketa sozialeko prozesua da, batzuetan bizkorragoa eta beste batzuetan mantsoagoa; eta, zenbaitetan, hainbat tresna eta kontzeptu ere sortu ditu. Orduan, tradizio eta genealogia horretatik feminismoak badauka zer jaso.
Hizkuntza eta generoa hain lotuak egonik, euskalgintzak erreparatu beharko dio horri...
Hala da, bai. Aztertzen hastean ohartzen gara generoak gure hizkuntz hautu eta praktiketan eragina duela. Datuen arabera, Euskaraldia dinamikaren lehenengo edizioan, parte hartzaileen % 60 baino gehiago izan ziren emakumezkoak. Bestalde, azken inkesta soziolinguistiko guztiek erakusten dute adin tarte guztietan eta euskal herri guztietan, salbu eta zaharrenen adin tartean, emakumeek gehiago erabiltzen dutela gizonezkoek baino. Joera errepikatu egiten da, eta garrantzitsua da hori oso fin aztertzea.

KOLKOTIK

Zer ez da falta inoiz zure etxeko hozkailuan? Limoiak, letxugak eta eskarolak.
Heroi bat? Eskuzabaltasunez eta bere buruaz pixka bat ahaztuta jokatzen duen edonor.
Ondo informatuta egoteko biderik gustukoena? Gaurkotasunetik kanpoko gauzak irakurtzea; azken boladan, saiakera, prestatzeko.
Zein sare sozialetan ibiltzen zara erosoen? Twitter oso leku interesgarria iruditu zitzaidan, baina kalte handia egiten digu orain, baita kolektiboki ere.
Biharko egunkarian irakurriko nahiko zenukeen albistea? Datozen euskal herritar berri guztiei harrera euskaraz egiteko bideak jarriko direla.
Larunbat gauerako planik onena? Parranda!
Eta igande arratsalderako? Atsedena. Izan daiteke pasiera bat edo lo egitea.
Bizitzako plazer txiki bat? Norbaitek kili-kiliak egitea, kar-kar!
Lekukoa eramango duzu 23. Korrikan. Eraman duzu lehen? Berrian nenbilela, bai. Eta azken Korrikan kilometroa erosi genuen Nafarroan, baina familiako gaztetxoek eraman zuten.
Kontseiluko idazkari nagusia izateak duen gauza on bat? Euskalgintzaren ikuspegi zabala ezagutzeko bidea ematen ari zaidala.
Eta txarra? Pertsona baten egitekoari garrantzi ikaragarria ematen zaiola, taldean dihardugula ahaztuta.
Liburu bat? Marina Garcésen Filosofia amaitu gabea (Jakin).
Askotan ikusi duzun film bat? Un lugar en el mundo, Adolfo Aristarainena.
Zerk galarazten dizu loa? Buru barruko zurrunbiloak.
Zure bizitzako leloa? Laster egingo dut tatuajea, eta hau jarriko dut: Nabilelako.
Zerk ematen dizu lotsa? Neure baitako gauza askorekin oso-oso lotsatia naiz.
Eta amorrua? Ahulagoak zapaltzen dituztenek.
Zer egiten duzu erlaxatu beharra duzunean? Bainuontzian sartu, ur berotan, liburu batekin.
Nolakoa da Idurre Eskisabel? Jakin-minak mugitzen duen norbait.